راهنمای نهایی غلامرضا کاشی

محمّدجواد غلامرضا کاشی پژوهشگر ایرانی حوزه علوم سیاسی و جامعهشناسی و استاد دانشگاه علامه طباطبایی است. در این چهارتاقی مجسمههایی از چهار فیلسوف ایرانی خیام، ابوریحان بیرونی، زکریا رازی و ابوعلی سینا قرار دارد. چهار نسخه از دیوانِ حافظ بهدست هدایتالله کاتب شیرازی در فاصلهٔ زمانیِ کوتاهی کتابت شده که نمونههایی از تولیدِ انبوهِ نسخههای خطیِ مصوّر بهویژه در زادگاهِ حافظ، شیراز است؛ دو نسخه در ۹۹۱ ه.ق که در کتابخانهٔ عمومی سنپترزبورگ و کتابخانه و اسناد ملی مصر نگهداری میشوند و دو نسخهٔ همانندِ بدون تاریخِ کتابخانهٔ ملی مَلِک و کتابخانهٔ ملی پاریس. بهدلیل ناپایداریها و رخدادهای سیاسی و اجتماعی سدهٔ دوازدهم هجری/هجدهم میلادی، شمارِ کمی از نسخههای دیوانِ حافظ در دست است که کیفیتِ نسخههای سدههای قبلی را ندارند و نسخههای مصوّر این سده نیز بسیار نایاباند. با این همه مرکز نگارگری به حمایت ابراهیم، برادر بایسنقر، چندگاهی شیراز و مدتی نیز اصفهان بود؛ اما عاقبت توفیق شاهرخ در تسخیر تمامی قدرت در هرات و توجه وی و بایسنقر به هنر، بسیاری از هنرمندان را از اقصی نقاط ایران به هرات کشاند و سبب شد که مراکز مهم پیشین اهمیت و اعتبار خود را از دست بدهد و در مرتبهای نازلتر قرار گیرد. سیدعلی آل داوود قدیمیترین نسخهٔ دیوانِ حافظ را مربوط به سال ۸۰۳ ه.ق میداند.

طبق آخرین آمارِ منتشرشده دربارهٔ نسخههای خطیِ دیوانِ حافظ در «فهرستوارهٔ دستنوشتههای ایران»، تاکنون دستکم ۵۳۹ جلد نسخهٔ دستنویس از دیوانِ حافظ در فهرستهای نسخههای خطی در ایران معرفی شده که البته باید نسخههای موجود در موزهها و کتابخانهها و مجموعههای خصوصی جهان را که در این فهرست نیامدهاست، بر شمارِ آثار افزود. اگرچه این آثار بهوضوح برای افرادِ ثروتمند تولید شدهاند، اما هیچکدام به یک مشتری خاص اختصاص ندارد، بهگونهای که معمولاً بهعنوان محصولاتِ تجاری توصیف میشوند. افزونبر آنچه ذکر شد، نسخههای دیگری نیز از خوشنویسانی که عمدتاً از مدرّسان انجمن خوشنویسان بودهاند، خوشنویسی و منتشر شدهاست که مهمترین آنها به خط امیراحمد فلسفی است. بهنظر میرسد که بیشترشان برای افرادی آفریده شدهاند که هر کلمه از هر بیت حافظ را در حافظ محفوظ دارند. همهٔ اهداف این مأموریت با موفقیت به سرانجام رسید و این امر به اثبات رسید، که شاتلها وسایل مطمئنی برای پرواز به فضا هستند. ایوان بزرگی با شش ستون در ضلع شمالی بنا قرار گرفته، ستونهای آن به ارتفاع ۸۰ سانتیمتر کاشیکاری شده که کاشیهای استفاده شده در این بنا مربوط به دوره قاجاریه است. در این حالت قهرمان نیروی موجود در کاشیهای همطراز شده را بهدست میآورد. درحال حاضر در میان قدیمیترین نسخههای خطی، یک جفت سفینه یا مرقّع در پاریس موجود است که صفحاتی دربردارندهٔ دو بیت دارد که بهصورت مورب و در کادرهای گسترده بههمراهِ نقوشِ گیاهی و حیوانی نوشته شده کاشی بهسرام است.

بعضی از تصاویرِ این آثار، مانند دیباچه و قطعاتِ اصلی احتمالاً عمومی هستند، اما نقاشیهای موجود در بدنهٔ متن احتمالاً با مضامینِ شعرهای حافظ ارتباطی دارند. بعضی از دیگر خوشنویسان به ترتیب حروف الفبا عبارتند از: مصطفی اشرفی، حمید پیرمغان، علی جاقری، حسین جعفری تبار، محمد جوادزاده، محسن خرازی، حسین خسروی، راهجیری، محمدتقی سرمست، حسین غلامی، مهدی فروزنده، مهدی فلاح، کاظم لاهیجی، رسول مرادی، شمسالدین مرادی، فریبا مقصودی، حسن ملائی تهرانی، محمدمهدی منصوری، مسعود معدیخانی، احمد میرخانی و اکبر نیکخو. در استان همدان زبانهای فارسی، ترکی آذربایجانی، لری و کردی رایج است، همچنین اقلیتها به زبان زبان ارمنی و عبری صحبت میکنند. آرامگاه شیخ یوسف سروستانی یکی از بقعههای تاریخی شهر سروستان درشهرستان سروستان و استان فارس است. تهران یکی از مهمترین کانونهای گردشگری ایران است و این شهر دارای مجموعهای از جاذبههای معروف گردشگری است. تعدادی از نسخهها که به خوشنویسانِ نامدار، منسوب یا بهدست آنها کتابت شده و یا دارای رقمِ مُذَهِّب هستند، از اهمیت ویژهای برخوردارند. گاهی به مواد بهدست آمده از روش پرس سرد، روغن پرس گفته میشود. گاهی نیز بهکاربردن عناصرِ گوناگونِ کتابآرایی در یک نسخه، آن را از دیگر نسخهها متمایز میسازد. شیراز در سالهای پایانی سدهٔ دهم هجری یکی از مهمترین مراکز کتابآرایی در ایران محسوب میشد.

اما در اواخر بهارِ ۱۳۹۴، نسخهٔ نسبتاً کاملی از دیوانِ حافظ مربوط به سال ۸۰۱ ه.ق در یکی از کتابخانههای ترکیه بهکوشش بهروز ایمانی پیدا شد. ۸۹۴ ه.ق/۱۴۸۹ م شیخ محمدابراهیم اوحدی بلیانی نسخهٔ کتابخانهٔ لیدن این اثر چهار نگاره به مکتب شیراز دوم تعلق دارد و موضوع هر کدام از آنها غزلی است که بیتهایی از آن در بالا و پایین نگاره نوشته شدهاست. ۸۷۰ ه.ق/۱۴۶۶ م شیخ محمود نیشابوری نسخهٔ کتابخانهٔ توپکاپیسرای استانبول این اثر مذهّب با دونگاره، در بغداد و برای پیربوداق بهادر آق قویونلو، پسر جهانشاه نوشته شده است. قرار گرفتن سلطانیه در مسیر تهران به تبریز، که در دوران قاجار ولیعهدنشین بود، همراه با نزدیکی آن به مرزهای روسیه و عثمانی، موجب شد تا این منطقه در آن دوره به مقصدی برای جهانگردان، سیاستمداران، تجار و زائران تبدیل شود. بزرگترین گروه از نسخههای خطیِ مصورِ حافظ در شیراز تولید شدهاند که چشمگیرترینشان متعلق به دههٔ ۹۷۰ ه.ق/۱۵۸۰ م است.